Człowiek z Sinulan
najstarsza mumia lodowa świata
Kim jest Otzi, człowiek z Sinulan?
Z pewnością niepowtarzalnym odkryciem naukowym o którym im więcej wiemy tym więcej jest do zbadania.
Obiektem który przyciąga ludzką ciekawość, 300,000 odwiedzających rocznie, w poszukiwaniu odpowiedzi na nurtujące nas pytania kim byliśmy, skąd się wzięliśmy i dokąd zmierzamy napędzając „pielgrzymkowy ”biznes turystyczny przynoszący miliony (1-4)euro rocznie.
Z pewnością niepowtarzalnym odkryciem naukowym o którym im więcej wiemy tym więcej jest do zbadania.
Obiektem który przyciąga ludzką ciekawość, 300,000 odwiedzających rocznie, w poszukiwaniu odpowiedzi na nurtujące nas pytania kim byliśmy, skąd się wzięliśmy i dokąd zmierzamy napędzając „pielgrzymkowy ”biznes turystyczny przynoszący miliony (1-4)euro rocznie.
Uwaga, nie jeść w trakcie lektury, grozi utratą pożywienia, zadławieniem i jadłowstrętem.
Słowniczek
panaceum- lekarstwo idealne na każdą chorobą
żarna- "maszyna", pierwotnie składała się z 2 kamieni, do przerabiania ziaren na mąkę
spektrometria mas- metoda identyfikacji pojedynczej cząsteczki na podstawie stosunku jej masy do ładunku
autopsja(sekcja zwłok)- badanie zwłok w celu ustalenia przyczyny śmierci
DNA- kwas deoksyrybonukleinowy, związek za którego pomocą zapisany jest nasz kod genetyczny
mtDNA- DNA mitochondrialne, cząsteczki DNA w mitochondrium, dziedziczone jedynie po linie żeńskiej, po mamusi
układ wieńcowy- naczynia doprowadzające odrzywczą krew do mięśnia sercowego
Mumia, taka straszna jak ją malują?
|
Pozwólcie przedstawić sobie…
- Żył około 3 300 lat przed Chrystusem czyli 5 300 lat temu- datowanie radiowęglowe
- Pochodził z doliny południowego Tyrolu, urodził się prawdopodobnie w pobliżu dzisiejszej wioski Velturno, 20 km na północ od Bolzano.
- Miał ok. 46 lat w chwili śmierci- badanie gęstości kości i 159 cm wzrostu
- Z populacji tzw. Alpejskiej
- Ślady miedzi i arszeniku w jego włosach jednoznacznie wskazują na to że brał udział w przetapianiu miedzi
- Jego haplotyp wskazuje na to że jego przodkowie przybyli na te tereny ze bliskiego wschodu do europy wraz z rewolucją neolityczną.
Po wydobyciu z lodowca Ötzi znalazł schronienie w specjalnym inkubatorze w Insbrucku, w Austrii. W 1998 roku przewieziony został do Bolzano, Włochy i umieszczony w specjalnie dla niego zbudowanym obiekcie - lodowym igloo, w którym panuje stała temperatura -60 stopni Celsjusza i wilgotność prawie 100 proc.
Odnalezienie mumii
dla osób zainteresowanych udostępnię wersje z napisami(prywatnie)
Jak duży był świat Otziego?
- Większość czasu spędzał dolinie w położonej bardziej na północ od miejsca śmierci.
- W ciągu życia nie oddalił się dalej niż 60 km od miejsca narodzin.
Epoka miedzi, gdy nam koń na miedzy siedzi
- Epoka prehistorii 3 500-3 000 p.n.e. pomiędzy epokami kamienia i brązu, zwana również eneolitem bądź chakolitem (gr. chalkós - miedź).
- Pojawiają się pierwsze ślady hutnictwa, wyroby metalowe(broń, narzędzia ozdoby i figurki), przede wszystkim miedziane, ale kamienne i krzemienne nadal w użyciu.
- Równie ważne dla okresu było udomowienie konia które przyczyniło się do wzrostu mobilności ludzi i powstawania nowych szlaków handlowych.
Choroby i utrapienia
Otzi z racji podeszłego jak na jego czasy wieku (46 lat) cierpiał na wiele schorzeń
- Reumatyzm- choroby stawów
- Choroby naczyń- miażdżycę i zwapnienie
- Na jednym z paznokci ujawniono 3 linie Beau- ślad po zatruciu bądź chorobie które zatrzymały wzrost paznokcia (max pół roku przed śmiercią)
- Choroby zębów i dziąseł- tu zawiniła dieta bogata w słabo przemielone, twarde ziarna, o raz obecne drobinki kamienia z żaren oraz brak prawidłowej higieny gębowej
- Choroby pasożytnicze- jaja włosogłówki- nicienia pasożytującego w jelicie grubym i ślepym
- Krętki borelli - 60% w badaniach meta genetycznych- borelioza
Ciało Otziego pokrywa 57 tatuaży pokrywającymi się z punktami akupunkturowymi które medycyna wschodu wykorzystuje w leczeniu chorób na jakie cierpiał m.in reumatyzm
Ekwipunek
Dwumetrowy łuk, niedokończony
Plecak z drewnianym stelażem
Strój
Koza czy kozica, jaka moda panowała 5 tyś lat temu?
Wstępne badania austriackich naukowców dowiodły, że część ubioru człowieka lodu była zrobiona ze skór zwierzęcych, Austriacy uznali je za skóry niedźwiedzia i kozicy, choć nie mieli na to dowodów.
Włosi ponownie przeanalizowali ubranie za pomocą spektrometru masowego MALDITOF.
Po przeanalizowanie schematu białek obecnych w futrach i porównanie ich z białkami zwierząt współczesnych stwierdzili, że legginsy zostały zrobione z koźlej, a buty z bydlęcej skóry. Na ubraniu odkryto również ślady owczej i bydlęcej sierści, typowych zwierząt hodowlanych tamtego okresu.
Tej samej metody używa się do o sprawdzania autentyczności produktów wykonanych ze szlachetnej wełny np. kaszmiru.
Włosi ponownie przeanalizowali ubranie za pomocą spektrometru masowego MALDITOF.
Po przeanalizowanie schematu białek obecnych w futrach i porównanie ich z białkami zwierząt współczesnych stwierdzili, że legginsy zostały zrobione z koźlej, a buty z bydlęcej skóry. Na ubraniu odkryto również ślady owczej i bydlęcej sierści, typowych zwierząt hodowlanych tamtego okresu.
Tej samej metody używa się do o sprawdzania autentyczności produktów wykonanych ze szlachetnej wełny np. kaszmiru.
Z pamiętnika okrężnicy: Ostatnie posiłki
Z niewielkich fragmentów DNA wyizolowanych z zawartości jelit udało się odtworzyć dwa ostatnie posiłki Ötziego.
Przedostatni posiłek spożył on na średniej wysokości w lesie iglastym Składały się na niego ziarna zbóż (chleb?) inne rośliny, prawdopodobnie owoce i korzonki i mięso kozicy
Ostatni posiłek spożyty tuż przed śmiercią również zawierał ziarna i mięso jelenia.
Całość zajęła naukowcom ponad dwa lata z powodu wielkości fragmentów i wysokiego stopnia ich degradacji. Poza resztkami jedzenia znaleziono również grzyby, które zasiedliły ciało post mortem.
Naukowcy byli zaskoczeni wysoką jakością posiłków pradawnego łowcy ponieważ w tych czasach część mięsna diety składała się głównie z drobnych gryzoni takich jak króliki wiewiórki i szczury. Prowadzący badania dr Franco Rollo nazwał ostatnie posiłki Ötziego z racji obecności obu rodzajów dziczyzny ”prehistorycznym bankietem”.
Na podstawie analizy spożytych pokarmów i znalezione w jego dobytku przypuszcza się że należał on do społeczności rolniczej uprawiającą prymitywną odmianę pszenicy Einkorn (pszenica samopsza).
Przedostatni posiłek spożył on na średniej wysokości w lesie iglastym Składały się na niego ziarna zbóż (chleb?) inne rośliny, prawdopodobnie owoce i korzonki i mięso kozicy
Ostatni posiłek spożyty tuż przed śmiercią również zawierał ziarna i mięso jelenia.
Całość zajęła naukowcom ponad dwa lata z powodu wielkości fragmentów i wysokiego stopnia ich degradacji. Poza resztkami jedzenia znaleziono również grzyby, które zasiedliły ciało post mortem.
Naukowcy byli zaskoczeni wysoką jakością posiłków pradawnego łowcy ponieważ w tych czasach część mięsna diety składała się głównie z drobnych gryzoni takich jak króliki wiewiórki i szczury. Prowadzący badania dr Franco Rollo nazwał ostatnie posiłki Ötziego z racji obecności obu rodzajów dziczyzny ”prehistorycznym bankietem”.
Na podstawie analizy spożytych pokarmów i znalezione w jego dobytku przypuszcza się że należał on do społeczności rolniczej uprawiającą prymitywną odmianę pszenicy Einkorn (pszenica samopsza).
Otzi odbył walkę wręcz kilka dni przed śmiercią
Badania nad ciałem ujawniły że Otzi został ranny kilka dni przed śmiercią. Głęboka rana dłoni powstała zapewne podczas walki międzyplemiennej.
Tajemnicza śmierć człowieka lodu
W sprawie śmierci Otziego rzeczy pewnych jest niewiele.Pewne jest jedynie, że:
- jest martwy
- przyczyną zgonu był strzał w plecy, w lewe ramię który trafił w tętnice podobojczykową w pobliżu serca- wykrwawił się na śmierć w bardzo szybkim tempie.
- został dobity ciosem kamienia w skroń.
Hipotezy śmierci
Jest bardzo wiele niepewności co dokonania żywota przez człowieka z Sinulan, powstało bardzo wiele hipotez dotyczących samej śmierci jak i tego co działo się z ciałem post factum.
- Pierwszą hipotezę śmierci wysnuli austryjacy którzy jako pierwsi zajęli się badaniem mumii. Opierała się ona na założeniu że mumia spoczywała w lodowcu nienaruszona i nieporuszona od chwili śmierci do czasu odkrycia, czyli tak jak umarł tak go znaleźli. Zakładała ona że Otzi był ofiarą gór, tak jak wielu przed nim i wielu po nim, pomimo swojego doświadczenia zatrzymał się żeby odpocząć , zasłabł i zamarzł podczas wędrówki. Na podstawie obecnych pyłków w lodzie otaczającym mumie określili czas zgonu jako jesień.
- Na podstawie pierwszych skanów mikrotomograficznych(obraz struktur wewnętrznych 3d utworzony za pomocą skanów 2d) odkryto, że mózg, przy zachowaniu swojej struktury pod wpływem czasu i zimna skurczył się dwukrotnie oraz odmrożenie lewym z małych palców co potwierdzało hipotezę o hipotermii, prześwietlenia klatki piersiowej ujawniły mocne zniekształcenia żeber po prawej stronie, wyglądające na złamanie- poważy uraz tuż przed śmiercią.
- Powstała hipoteza o tym, że Otzi wracał ze stadem do wioski a wioska została zaatakowana, oetzi został ranny i uciekł w góry gdzie zasłabł i zamarzł - teoria katastrofy
- Kiedy po 7 latach od odkrycia mumia przeszła w ręce włoskich naukowców, odkryli oni tkwiący w ciele grot strzały, zupełnie niezauważony przez Austriaków. Zbadali oni również pyłki obecne w układzie pokarmowym które jednoznacznie wskazały, że śmierć nastąpiła pomiędzy marcem a czerwcem(świeży pyłek Chmielograbu). Obalili również tezę o tym, że ciało tkwiło w lodzie nieporuszone. Wskazują na to rany pośmiertne- zdarta skóra na potylicy zmiażdżone żebra, podwinięte ucho i warga.
- Przez chwilę istniała hipoteza że Otzi po postrzale w plecy uciekł w góry gdzie zmarł z wycieńczenia i utraty krwi
- Szczegółowe prześwietlenie rany i skany naczyń ujawniły, że strzała trafiła w tętnice podobojczykową i śmierć nastąpiła bardzo szybko, więc został trafiony w miejscu swojej śmierci.
- Nadal nie wiadomo dlaczego Otzi zginął i co się działo z jego ciałem od śmierci do odkrycia zwłok.
Czy Otzi znał swojego zabójcę?
Na podstawie prześwietleń wykonano plastikową replikę grotu metodą druku 3d.
O zbadanie grotu strzały został poproszona prof. Anna- Luisa Pedrotti (Uniwersytet Trentino). Uznała ona, że zaokrąglony „asymptotyczny” kształt grotu jest bardzo charakterystyczny dla regionu południowych Alp i północnych Włoch i niespotykany nigdzie w pobliżu. Wskazuje to, że zabójca pochodził z bliskiej okolicy, nawet z tego samego plemienia.
Jak twierdzi Dr Eduard Vigl, patolog z Bolzano to, że pozostała część śmiercionośnej strzały została usunięta z ciała może wskazywać na to, że zabójca pochodził bezpośredniego sąsiedztwa i chciał uniknąć rozpoznania, ponieważ w tamtych czasach sposób wykonania pocisku był niemal jak „odcisk palca” i bardzo łatwo było po tym dojść jego twórcę i użytkownika.
Jednak mogła być to również próba odzyskania bardzo cennego obiektu jakim była strzała, nawet sam Otzi miał przy sobie 4 strzały noszące ślady krwi 4 różnych osób. Można więc spokojnie założyć, że były to obiekty wielorazowego użytku na którego zmarnowanie nie można było sobie pozwolić.
O zbadanie grotu strzały został poproszona prof. Anna- Luisa Pedrotti (Uniwersytet Trentino). Uznała ona, że zaokrąglony „asymptotyczny” kształt grotu jest bardzo charakterystyczny dla regionu południowych Alp i północnych Włoch i niespotykany nigdzie w pobliżu. Wskazuje to, że zabójca pochodził z bliskiej okolicy, nawet z tego samego plemienia.
Jak twierdzi Dr Eduard Vigl, patolog z Bolzano to, że pozostała część śmiercionośnej strzały została usunięta z ciała może wskazywać na to, że zabójca pochodził bezpośredniego sąsiedztwa i chciał uniknąć rozpoznania, ponieważ w tamtych czasach sposób wykonania pocisku był niemal jak „odcisk palca” i bardzo łatwo było po tym dojść jego twórcę i użytkownika.
Jednak mogła być to również próba odzyskania bardzo cennego obiektu jakim była strzała, nawet sam Otzi miał przy sobie 4 strzały noszące ślady krwi 4 różnych osób. Można więc spokojnie założyć, że były to obiekty wielorazowego użytku na którego zmarnowanie nie można było sobie pozwolić.
Czy został pochowany?
Głosy za pochówkiem:
Głosy przeciw:
- Część strzał jest złamana lub niedokończona- typowy sposób składania jako daru grobowego
- Część deformacji powstała zaraz po śmierci np. warga, wynika z tego, że po śmierci został przykryty kamieniami
- Prof.Luca Bondioli (Państwowe muzeum prehistorii i etnografii Rzym) :
- "Sama mumia jak i towarzyszące jej obiekty są zachowane w doskonałym stanie a ich sposób ułożenia zakazują, że pierwotnie spoczywały one na kamiennej platformie a następnie zsunęły się po stromym zboczu"
- Obiekty miały już ogromną wartość w czasach im współczesnych- nie skradzione po zabójstwie
- Na podstawie analizy pyłków Oetzi został zabity późną wiosną a na przełączy znalazł się późnym latem/wczesną jesienią
- Skoro Otzi został wniesiony na przełęcz i „dostał” tak wspaniałe dary musiał być ważną częścią swojej społeczności, nawet wodzem.
Głosy przeciw:
- Prof. Frank Ruehli (U. Zurichu), lekarz który jako pierwszy przeprowadził autopsję twierdzi że pozycja lewego ramienia całkowicie przeczy teorii pochówku, gdyż ramię zostałoby inaczej ułożone, a nie pozostało w takiej pozycji jak w chwili śmierci
- Dr Wolfgang Muller (U.Londyński), Który badał szlaki wędrówek Otziego na podstawie składu jego szkliwa i kości, twierdzi że wniesienie człowieka na taką wysokość byłoby nie lada wyczynem ponieważ najbliższe osiedla ludzkie znajdowały się znacznie poniżej domniemanego miejsca pochówku
Ofiara zabójstwa odzyskała twarz
Po raz drugi twarz została odtworzona przed dwóch holenderskich biegłych kryminalistycznych - artystów Alfonsa i Adriego Kennis. Podstawą rekonstrukcji były model czaszki 3d powstały na podstawie zdjęć z tomografii i zdjęć w podczerwieni. Zrekonstruowana twarz jest zniszczona, o głęboko osadzonych oczach, z zapadniętych policzkach i pokryta gęstym zarostem. Sprawia również wrażenie dużo starszej niż to wynika z badań naukowców.
Rekonstrukcja została specjalnie przygotowana na wystawę z okazji 20 lecia odkrycia szczątków. |
Najstarszy erytrocyt świata
Naukowcy z Muzeum w Bolzano pod przewodnictwem Dr Alberta Zink zbadali tkanki otaczające śmiertelną ranę z pleców i głębokie cięcia na dłoni. Naukowcy mieli nadzieję znaleźć pozostałości bądź w najlepszym wypadku zniekształcone, krwinki. Na początku z użyciem mikroskopu świetlnego znaleziono okrągłe obiekty przypominające krwinki. Dla potwierdzenia zbadano je dokładniejszą metodą.
Badanie przeprowadzono badając powierzchnie zranień za pomocą Mikroskopu Sił Atomowych (AFM) (rozdzielczość do pojedynczego atomu) budując pełny, trójwymiarowy obraz okalających ich tkanek
Z zaskoczeniem stwierdzili że znaleźli prawidłowe, o normalnym wyglądzie i wielkości erytrocyty
Zbadano ich zawartość spektroskopią Ramana (pomiar nieelastycznego rozproszenia fotonów), co ostatecznie potwierdziło obecność wszystkich markerów czerwonokrwinkowych w tym hemoglobiny
Poza krwinkami w ranach znaleziono fibrynę, białko odpowidzialne za powstawanie skrzepu, co wskazuje na „świeżość” obu ran.
Są to najstarsze, 5 300 letnie, w pełni zachowane i zidentyfikowane czerwone krwinki na świecie, istnieją starsze próbki z kamiennych narzędzi jednak nie udało się ich w pełni przebadać i zidentyfikować.
Odkrycie może mieć również znaczenia dla kryminalistyki w rozróżnianiu „świeżej” i „starej” krwi.
Badanie przeprowadzono badając powierzchnie zranień za pomocą Mikroskopu Sił Atomowych (AFM) (rozdzielczość do pojedynczego atomu) budując pełny, trójwymiarowy obraz okalających ich tkanek
Z zaskoczeniem stwierdzili że znaleźli prawidłowe, o normalnym wyglądzie i wielkości erytrocyty
Zbadano ich zawartość spektroskopią Ramana (pomiar nieelastycznego rozproszenia fotonów), co ostatecznie potwierdziło obecność wszystkich markerów czerwonokrwinkowych w tym hemoglobiny
Poza krwinkami w ranach znaleziono fibrynę, białko odpowidzialne za powstawanie skrzepu, co wskazuje na „świeżość” obu ran.
Są to najstarsze, 5 300 letnie, w pełni zachowane i zidentyfikowane czerwone krwinki na świecie, istnieją starsze próbki z kamiennych narzędzi jednak nie udało się ich w pełni przebadać i zidentyfikować.
Odkrycie może mieć również znaczenia dla kryminalistyki w rozróżnianiu „świeżej” i „starej” krwi.
Badania DNA
DNA mitochondrailne
Badania nad zsenkwencjonowaniem mtDNA zaczęto 3 lata po odnalezieniu mumii od regionu 2 HVS1 i zakończono w 2008. Dla pewności mtDNA zsekwencjonowano równolegle w różnych laboratoriach z 3 różnych próbek.
Podsumowanie badań DNA
- grupa krwi 0 Rh+
- włosy ciemne
- oczy brązowe
- nietolerancja laktozy
- predyspozycje do choroby wieńcowej i układu krwionośnego
- haplotyp G2a4
Tolerancja laktozy, czy opłaca się być mammopirem
Laktoza jest cukrem obecnym w mleku, do trawienia go niezbędny jest enzym laktaza. Ssaki tracą zdolność produkcji laktazy po zakończeniu żywienia pokarmem od matki.
Wcześniej ludzie aby ominąć problemy gastryczne poddawali mleko fermentacji produkując jogurt pozbawiony laktozy która ulegała rozpadowi. W ciepłym klimacie „Mleko z porannego udoju można było zjeść na lunch jako jogurt”
Drobną mutację regulatorowego genu MCM6, prowadzi do nie wyłączenia produkcji laktazy ergo zdolności do trawienia laktozy przez całe życie. Pierwszym nosicielem mutacji był prawdopodobnie mężczyzna.
•Mutacja ta występuje częściej w populacjach, które wcześnie udomowiły bydło, od około 12 000 lat temu, powstała niezależnie w Turcji skąd błyskawicznie rozprzestrzeniła się na Eurazję i w Afryce.
Wcześniej ludzie aby ominąć problemy gastryczne poddawali mleko fermentacji produkując jogurt pozbawiony laktozy która ulegała rozpadowi. W ciepłym klimacie „Mleko z porannego udoju można było zjeść na lunch jako jogurt”
Drobną mutację regulatorowego genu MCM6, prowadzi do nie wyłączenia produkcji laktazy ergo zdolności do trawienia laktozy przez całe życie. Pierwszym nosicielem mutacji był prawdopodobnie mężczyzna.
•Mutacja ta występuje częściej w populacjach, które wcześnie udomowiły bydło, od około 12 000 lat temu, powstała niezależnie w Turcji skąd błyskawicznie rozprzestrzeniła się na Eurazję i w Afryce.
Znaleźli się żywi krewni
Specjaliści z uniwersytetu w Insbruku porównali 3 700 próbek krwi z DNA mumi,. Znaleziono 19 mężczyzn o tym samym pochodzeniem co Otzi. Szczęśliwcy jeszcze nie wiedzą o tym że są spokrewnieni z pradawnym łowcą
Próbki uzyskano przy okazji oddawania krwi, uzupełnione były o prosty kwestionariusz z pytaniami o pochodzenie, miejsce urodzenia i historię rodziny
Dalsze tego typu badania są kontynuowane przez partnerskie zespoły badawcze we Włoszech i Szwajcarii
Oddzielne badania będą przeprowadzone do znalezienia krewnych żeńskich- na podstawie mtDNA
Próbki uzyskano przy okazji oddawania krwi, uzupełnione były o prosty kwestionariusz z pytaniami o pochodzenie, miejsce urodzenia i historię rodziny
Dalsze tego typu badania są kontynuowane przez partnerskie zespoły badawcze we Włoszech i Szwajcarii
Oddzielne badania będą przeprowadzone do znalezienia krewnych żeńskich- na podstawie mtDNA
Tragedia iście antyczna: grzebać czy nie grzebać?
Otziego nie ominęły również pytania natury etycznej
Jaka data śmierci upoważnia do odpowiedniego pochówku, zamiast być wystawionym na widok publiczny za szklaną szybą w sztucznym igloo?
Według Dr Zink’a, nie ma dobrego rozwiązania dla tej sytuacji pomimo że jest to wciąż żywe dyskusja pomiędzy murami muzeum.
„Traktujemy go z szacunkiem, bardzo o niego dbamy a on w zamian dostarcza nam wielu przydatnych informacji. I nawet gdybyśmy chcieli go pochować nie będziemy w stanie tego zrobić zgodnie z jego zwyczajami bo nic o nich nie wiemy”
Jaka data śmierci upoważnia do odpowiedniego pochówku, zamiast być wystawionym na widok publiczny za szklaną szybą w sztucznym igloo?
Według Dr Zink’a, nie ma dobrego rozwiązania dla tej sytuacji pomimo że jest to wciąż żywe dyskusja pomiędzy murami muzeum.
„Traktujemy go z szacunkiem, bardzo o niego dbamy a on w zamian dostarcza nam wielu przydatnych informacji. I nawet gdybyśmy chcieli go pochować nie będziemy w stanie tego zrobić zgodnie z jego zwyczajami bo nic o nich nie wiemy”
Zobacz mumię w 3D!
A jak ktoś głodny
Bibligrafia
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/4401100/Otzi-the-Iceman-survived-arrow-attack-before-being-killed.html
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2262615.stm
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/4937968/Otzi-the-iceman-close-up.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/1474529/Iceman-discoverer-meets-a-chilling-death.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/2627026/Italys-Iceman-mummy-court-battle-settled.html
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/2468905.stm
•http://www.rp.pl/artykul/9129,179386.html
•http://www.rp.pl/galeria/9129,1,179386.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/7966083/Oetzi-the-Iceman-may-have-been-ceremonially-buried.html
•http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11086027
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/4401100/Otzi-the-Iceman-survived-arrow-attack-before-being-killed.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/8352718/Otzi-the-Iceman-Forensic-artists-put-face-to-victim-of-5300-year-old-murder.html
•http://www.rmf24.pl/nauka/news-zrekonstruowano-twarz-otziego,nId,326495
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/austria/10372120/Otzi-the-ice-mans-relatives-found-in-Austria.html
•http://www.telegraph.co.uk/science/science-news/9239031/Otzi-the-5300-old-ice-man-has-oldest-blood-cells-in-the-world.html
• http://wyborcza.pl/1,75400,11259619,Nowe_sekrety_czlowieka_z_lodu.html#ixzz2lg31rHEw
http://wyborcza.pl/1,75400,11259619,Nowe_sekrety_czlowieka_z_lodu.html#ixzz2lg2vo2cV
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/austria/3105153/Oetzi-the-icemans-discoverers-finally-compensated.html
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7643286.stm
•http://www.foxnews.com/scitech/2012/05/02/iceman-mummy-holds-world-oldest-blood-cells/
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/7921652/Scientists-decode-Oetzi-the-Icemans-DNA.html
•http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-17191398
•http://www.independent.co.uk/news/science/five-millennia-on-iceman-of-bolzano-gives-up-dna-secrets-2041236.html
•http://www.bbc.co.uk/science/horizon/2001/iceman.shtml
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2262615.stm
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/4937968/Otzi-the-iceman-close-up.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/1474529/Iceman-discoverer-meets-a-chilling-death.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/2627026/Italys-Iceman-mummy-court-battle-settled.html
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/2468905.stm
•http://www.rp.pl/artykul/9129,179386.html
•http://www.rp.pl/galeria/9129,1,179386.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/7966083/Oetzi-the-Iceman-may-have-been-ceremonially-buried.html
•http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-11086027
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/4401100/Otzi-the-Iceman-survived-arrow-attack-before-being-killed.html
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/8352718/Otzi-the-Iceman-Forensic-artists-put-face-to-victim-of-5300-year-old-murder.html
•http://www.rmf24.pl/nauka/news-zrekonstruowano-twarz-otziego,nId,326495
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/austria/10372120/Otzi-the-ice-mans-relatives-found-in-Austria.html
•http://www.telegraph.co.uk/science/science-news/9239031/Otzi-the-5300-old-ice-man-has-oldest-blood-cells-in-the-world.html
• http://wyborcza.pl/1,75400,11259619,Nowe_sekrety_czlowieka_z_lodu.html#ixzz2lg31rHEw
http://wyborcza.pl/1,75400,11259619,Nowe_sekrety_czlowieka_z_lodu.html#ixzz2lg2vo2cV
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/austria/3105153/Oetzi-the-icemans-discoverers-finally-compensated.html
•http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7643286.stm
•http://www.foxnews.com/scitech/2012/05/02/iceman-mummy-holds-world-oldest-blood-cells/
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/7921652/Scientists-decode-Oetzi-the-Icemans-DNA.html
•http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-17191398
•http://www.independent.co.uk/news/science/five-millennia-on-iceman-of-bolzano-gives-up-dna-secrets-2041236.html
•http://www.bbc.co.uk/science/horizon/2001/iceman.shtml
Bibliografia grafiki
•http://www.natgeocreative.com/photography/431739
•http://mathildasanthropologyblog.wordpress.com/tag/mummy-reconstruction/
•http://australianmuseum.net.au/image/Tian-Chen-mummy-head/
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/8352718/Otzi-the-Iceman-Forensic-artists-put-face-to-victim-of-5300-year-old-murder.html
•http://redshirtlament.blogspot.com/2012/08/otzi-doodle-do.html
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_the_iceman_map.html
•http://www.lucivo.pl/2011/03/tollundmanden.html
•http://m.wyborcza.pl/wyborcza/1,105407,13069527,Czego_strzegla_kobra_przed_polskimi_archeologami_.html
•http://m.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,117915,14359182,Tajemnica_mumii_Inkow__Dzieci_przeznaczone_na_ofiare.html
•http://pewnegorazuwchile.co/chilijskie-mumie-ujawniaja-tajemnice-inkow/
•http://przedkolumbem.blogspot.com/2013/07/badania-kolejnej-mumii-z-llullaillaco.html
•http://www.bookdrum.com/books/miss-smillas-feeling-for-snow/9781860461675/bookmarks-126-150.html
•http://www.ipooprainbows.com/blog/wp-content/uploads/2012/08/otzi.jpg
•http://www.rincondelmisterio.com/wp-content/uploads/descansaba_otzi.jpg
•http://web.mesacc.edu/dept/d10/asb/iceman/flint_knife.jpeg
•http://www.webpronews.com/oldest-human-blood-found-in-arrow-wound-of-iceman-2012-05
•http://www.einkorn.com/wp-content/uploads/2009/12/icemanmapsm.jpg
•http://www.ancient-wisdom.co.uk/Images/oetzi.jpg
•http://www.suedtirolerland.it/images/cms/D-P1030302-Bozen-Oetzi-Archaeologiemuseum.jpg
•http://img.gawkerassets.com/img/17ligifuoisy2gif/ku-medium.gif
•http://carolperry.typepad.com/.a/6a0120a568f286970b0120a690dfdb970c-800wi
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_das_unglaubliche_alter.jpg?1228467459
•http://4.bp.blogspot.com/_rNMOlewSvvM/Sb7gyfF-t8I/AAAAAAAABaE/s5GAORvcWUM/s400/iceman2.png
•http://farm3.static.flickr.com/2260/3541334521_310ba0caec.jpg
•http://survival.strefa.pl/g/oe/u2plas.gif
•http://www.rockying.com/art/Lifestyle/Fashion/History-of-shoes/3-%C3%96tzi%20the%20Iceman%20shoe.jpg
•http://huaracheblog.files.wordpress.com/2012/03/oetzi-cape.jpg
•http://jamiesesthetics.files.wordpress.com/2012/05/otzi-the-ice-man-2.jpg
•http://31.media.tumblr.com/tumblr_maz5k3Rk481rbraxfo1_400.jpg
•http://www.sciencephoto.com/image/185471/350wm/E9000459-Modelling_Oetzi_the_Iceman-SPL.jpg
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_das_unglaubliche_alter.jpg?1228467459
•http://www.itnonline.com/sites/default/files/imagecache/node_image/photo_article/Iceman%20Otzi%20mummy%20arrow%20wound.jpg
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_wie_starb_er.jpg?1228469344
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_tools.jpg
•http://www.einkorn.com/wp-content/uploads/2009/12/iceman_model.jpg
•http://s.ngm.com/2007/07/iceman/img/iceman-scan-160.jpg
•http://www.cruithni.org.uk/feature/quiver.jpg
•http://www.bbc.co.uk/science/horizon/2001/pics/icegallery6.jpg
•http://0.static.wix.com/media/96e696a73fea540f8c5420329105d3f4.wix_mp_1024
•http://www.parableguitars.com/Otzi/imag002.jpg
•http://static.environmentalgraffiti.com/sites/default/files/images/bearskin-cap-and-shoesjpg.img_assist_custom-600x213.jpg
•http://www.mediadesk.uzh.ch/assets/images/picture3.jpg
•http://i16.photobucket.com/albums/b9/Power2the1/musee_temp_gaulois_pointe_fleche.jpg
•http://static-www.icr.org/i/articles/news/iceman_atomic_force.jpg
•http://www.mummytombs.com/otzi/newspaper5.showgallery.jpg
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_clothes.jpg
•http://survival.strefa.pl/g/oe/u4legg.gif
http://www.iceman.it/en/equipment
http://www.fu-berlin.de/presse/publikationen/tsp/2012/ts_20120825/ts_20120825_11/bild_oetzi/oetzi_930.jpg
•http://mathildasanthropologyblog.wordpress.com/tag/mummy-reconstruction/
•http://australianmuseum.net.au/image/Tian-Chen-mummy-head/
•http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/italy/8352718/Otzi-the-Iceman-Forensic-artists-put-face-to-victim-of-5300-year-old-murder.html
•http://redshirtlament.blogspot.com/2012/08/otzi-doodle-do.html
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_the_iceman_map.html
•http://www.lucivo.pl/2011/03/tollundmanden.html
•http://m.wyborcza.pl/wyborcza/1,105407,13069527,Czego_strzegla_kobra_przed_polskimi_archeologami_.html
•http://m.wiadomosci.gazeta.pl/wiadomosci/1,117915,14359182,Tajemnica_mumii_Inkow__Dzieci_przeznaczone_na_ofiare.html
•http://pewnegorazuwchile.co/chilijskie-mumie-ujawniaja-tajemnice-inkow/
•http://przedkolumbem.blogspot.com/2013/07/badania-kolejnej-mumii-z-llullaillaco.html
•http://www.bookdrum.com/books/miss-smillas-feeling-for-snow/9781860461675/bookmarks-126-150.html
•http://www.ipooprainbows.com/blog/wp-content/uploads/2012/08/otzi.jpg
•http://www.rincondelmisterio.com/wp-content/uploads/descansaba_otzi.jpg
•http://web.mesacc.edu/dept/d10/asb/iceman/flint_knife.jpeg
•http://www.webpronews.com/oldest-human-blood-found-in-arrow-wound-of-iceman-2012-05
•http://www.einkorn.com/wp-content/uploads/2009/12/icemanmapsm.jpg
•http://www.ancient-wisdom.co.uk/Images/oetzi.jpg
•http://www.suedtirolerland.it/images/cms/D-P1030302-Bozen-Oetzi-Archaeologiemuseum.jpg
•http://img.gawkerassets.com/img/17ligifuoisy2gif/ku-medium.gif
•http://carolperry.typepad.com/.a/6a0120a568f286970b0120a690dfdb970c-800wi
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_das_unglaubliche_alter.jpg?1228467459
•http://4.bp.blogspot.com/_rNMOlewSvvM/Sb7gyfF-t8I/AAAAAAAABaE/s5GAORvcWUM/s400/iceman2.png
•http://farm3.static.flickr.com/2260/3541334521_310ba0caec.jpg
•http://survival.strefa.pl/g/oe/u2plas.gif
•http://www.rockying.com/art/Lifestyle/Fashion/History-of-shoes/3-%C3%96tzi%20the%20Iceman%20shoe.jpg
•http://huaracheblog.files.wordpress.com/2012/03/oetzi-cape.jpg
•http://jamiesesthetics.files.wordpress.com/2012/05/otzi-the-ice-man-2.jpg
•http://31.media.tumblr.com/tumblr_maz5k3Rk481rbraxfo1_400.jpg
•http://www.sciencephoto.com/image/185471/350wm/E9000459-Modelling_Oetzi_the_Iceman-SPL.jpg
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_das_unglaubliche_alter.jpg?1228467459
•http://www.itnonline.com/sites/default/files/imagecache/node_image/photo_article/Iceman%20Otzi%20mummy%20arrow%20wound.jpg
•http://www.iceman.it/sites/default/files/oetzi_wie_starb_er.jpg?1228469344
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_tools.jpg
•http://www.einkorn.com/wp-content/uploads/2009/12/iceman_model.jpg
•http://s.ngm.com/2007/07/iceman/img/iceman-scan-160.jpg
•http://www.cruithni.org.uk/feature/quiver.jpg
•http://www.bbc.co.uk/science/horizon/2001/pics/icegallery6.jpg
•http://0.static.wix.com/media/96e696a73fea540f8c5420329105d3f4.wix_mp_1024
•http://www.parableguitars.com/Otzi/imag002.jpg
•http://static.environmentalgraffiti.com/sites/default/files/images/bearskin-cap-and-shoesjpg.img_assist_custom-600x213.jpg
•http://www.mediadesk.uzh.ch/assets/images/picture3.jpg
•http://i16.photobucket.com/albums/b9/Power2the1/musee_temp_gaulois_pointe_fleche.jpg
•http://static-www.icr.org/i/articles/news/iceman_atomic_force.jpg
•http://www.mummytombs.com/otzi/newspaper5.showgallery.jpg
•http://www.age-of-the-sage.org/archaeology/otzi_clothes.jpg
•http://survival.strefa.pl/g/oe/u4legg.gif
http://www.iceman.it/en/equipment
http://www.fu-berlin.de/presse/publikationen/tsp/2012/ts_20120825/ts_20120825_11/bild_oetzi/oetzi_930.jpg
Popełnił tiol Biolog