Lilijka
Uwaga prace na wysokości!!!!
|
|
Pieśń o lilijce, ale czy na pewno lilii?
Wykopki wstępne
Trudno o bardziej harcerski symbol niż lilijka. Starsza nawet od krzyża harcerskiego, znana nam pod wszelką formą i kształtem, jednak niezależnie od kształtu z jednolitą symboliką i znaczeniem. Zdobywając stopnie i zagłębiając się w kolejne arkana tradycji harcerskiej, poznajemy jej kształt, uczymy się go odwzorować, wykuwamy na blachę jej symbolikę, czasem z biegiem wydarzeń gubimy w naszej pamięci jakieś jej drobne elementy. A mimo to lilijka przy nas trwa. Na guzikach, nożach, nakryciach głowy, menażkach, suwakach, wydawnictwach harcerskich, pracach w drewnie, chustach, krzyżach, gadżetach, przypinkach, znaczkach pamiątkowych, naszywkach, sprawnościach, proporcach, harcówkach i wielu, wielu innych.
Ale czy tak naprawdę ją znamy? Jak daleko sięga nasza potrzeba zrozumienia tak oczywistej dla nas rzeczy, jaką jest ten mały błyszczący znaczek? Zatrzymacie się na tej podstawowej wiedzy zdobytej, podczas swoich pierwszych kroków w harcerstwo czy sięgniecie dalej, głębiej do samego zarania dziejów tego świata.
Zapraszam na swoiste wykopaliska, podczas których, warstwa po warstwie dotrzemy do natury rzeczy i może spotkamy po drodze jakieś dinozaury.
(Żeby nie było niedomówień. Dinozaury nie posługiwały się lilijką. Chyba że były to dinozaury szczepowe. Tych pytajcie sami).
Ale czy tak naprawdę ją znamy? Jak daleko sięga nasza potrzeba zrozumienia tak oczywistej dla nas rzeczy, jaką jest ten mały błyszczący znaczek? Zatrzymacie się na tej podstawowej wiedzy zdobytej, podczas swoich pierwszych kroków w harcerstwo czy sięgniecie dalej, głębiej do samego zarania dziejów tego świata.
Zapraszam na swoiste wykopaliska, podczas których, warstwa po warstwie dotrzemy do natury rzeczy i może spotkamy po drodze jakieś dinozaury.
(Żeby nie było niedomówień. Dinozaury nie posługiwały się lilijką. Chyba że były to dinozaury szczepowe. Tych pytajcie sami).
Warstwa pierwsza: Harcerstwo
Warstwa druga: Początki harcerstwa
Warstwa trzecia: Skauting
Lilijka skautowa, czy jak to jej twórca określił odznaka skautowa, reprezentująca honor każdego skauta, miała być z założenia jednym z symboli jednoczącym wszystkich skautów, koniecznie znajdując się na jednym z elementów umundurowania.
Robert Baden-Powell wybrał w tym celu lilię z kompasu „ponieważ wskazuje właściwy kierunek (oraz w górę), nigdy w prawo czy w lewo, bo to powodowałoby ponowne dążenie wstecz". Symbolizując rozwój, dążenie i postęp we właściwym kierunku. Ponieważ
Robert Baden-Powell wybrał w tym celu lilię z kompasu „ponieważ wskazuje właściwy kierunek (oraz w górę), nigdy w prawo czy w lewo, bo to powodowałoby ponowne dążenie wstecz". Symbolizując rozwój, dążenie i postęp we właściwym kierunku. Ponieważ
|
„tylko małpa patroluje, skautuje i obozuje i niczego się nie uczy"
Robert Baden- Powell
|
Kształt lilii był wówczas powszechnie stosowany w kartografii jako element róży wiatrów wskazujący północ i analogicznie w kompasach, północ była oznaczana w ten sposób. Ale o tym w warstwie poniżej.
Odznaki skautowe noszone zgodnie z rangą i pełnioną funkcję miały być uwidocznieniem honoru, każdego, kto pomyślnie przeszedł odpowiedni egzamin. Honor był najwyższą wartością, do których nawiązywał Baden- Powell w związku z procesem kształtowania charakteru młodych chłopców, a później dziewcząt. Nawiązywał on do kodeksu rycerskiego i był tym, na co powoływał się młody adept skautingu, składając swoją obietnicę skautową („I promise on my honor”; „Przysięgam na mój honor”) i później we wszystkim, co robił. Do wartości honoru odwołuje się również prawo skautowe, które było podstawą wychowania w myśl Baden- Powella.
Pierwsze prawo skautowe:
The Scout’s honor is to be trusted.: Na honorze skauta należy polegać/ Scout is Trustworthy- skaut jest godny by na nim polegać (w wersji polskiej proponowanej przez Małkowskiego: „1 na słowie scouta można polegać jak na Zawiszy"*).
Odznaki skautowe noszone zgodnie z rangą i pełnioną funkcję miały być uwidocznieniem honoru, każdego, kto pomyślnie przeszedł odpowiedni egzamin. Honor był najwyższą wartością, do których nawiązywał Baden- Powell w związku z procesem kształtowania charakteru młodych chłopców, a później dziewcząt. Nawiązywał on do kodeksu rycerskiego i był tym, na co powoływał się młody adept skautingu, składając swoją obietnicę skautową („I promise on my honor”; „Przysięgam na mój honor”) i później we wszystkim, co robił. Do wartości honoru odwołuje się również prawo skautowe, które było podstawą wychowania w myśl Baden- Powella.
Pierwsze prawo skautowe:
The Scout’s honor is to be trusted.: Na honorze skauta należy polegać/ Scout is Trustworthy- skaut jest godny by na nim polegać (w wersji polskiej proponowanej przez Małkowskiego: „1 na słowie scouta można polegać jak na Zawiszy"*).
|
"Gdy scout powie : >>Na mój honor tak jest<<, to znaczy że tak jest, jak gdyby złożył uroczystą na to przysięgę."
"Podobnie, kiedy zwierzchnik scoutowy powie mu >>Wierzę Ci na twój honor, że to zrobisz<<, scout musi wykonać rozkaz przy pomocy swoich wszystkich sił i pokonać wszelkie przeszkody.”* |
Odznaka skautowa była równoważna z „życiem” skauta (tak jak w grze komputerowej).
Za niewywiązanie się z powierzonego zadania bądź misji, delikwent tracił odznakę, jednocześnie, tracąc status pełnoprawnego skauta i tylko poprzez jakiś nadzwyczajny czyn mógł ową godność odzyskać.
Symboliki lilii francuskiej, fleur-de-lis Baden- Powell używał świadomie, na co wskazuje wypowiedź jego samego. Skauting od samego swojego początku nie ominęły zarzutów o militarny charakter ruchu, ponieważ jego przeciwnicy uważali, między innymi, specyficzny kształt za "grot włóczni, symbol bitwy i przelewu krwi". Naczelny skaut odrzucił te zarzuty w lakonicznym telegramie " Szpic to fleur-de-lis , lilia, symbol pokoju i czystości".
Trzy "płatki" odznaki mają przypominać o trzech częściach przyrzeczenia skautowego: służbie bogu i ojczyźnie, pomocy innym i życiu zgodnie z prawem skautowym. Podobną funkcję spełniają trzy palce w skautowym uścisku ręki i salucie.
Dwie pięcioramienne gwiazdy na skrajnych "płatkach" to "otwarte oczy" z odznaki "wiczkowej" pierwszego stopnia, reprezentowanej przez dwie gwiazdy otrzymywanej przed przejściem do grupy wiekowej skautów (12 do 17 lat). ("Wolf Cub"- wilczki, wilczęta, grupa wiekowa w organizacji skautowej od 8 do 11 lat, odpowiednik harcerskich zuchów).
Pod "lilijką" B-P umieścił wstęgę ze skautowskim zawołaniem " Be Prepered", "Bądź gotów", równoważnym z harcerskim zawołaniem "Czuwaj". Uważny obserwator zwróci również uwagę na to, że końce wstęgi podwijają się ku górze. Symbolizuje to uśmiech, który powinien być zawsze obecny na obliczu skauta, gdyż "Skaut śmieje się i pogwizduje niezależnie od okoliczności" czyli jest "zawsze pogodny".
Dodatkowo jest jeszcze rzecz, której nie zauważy nawet najuważniejszy nawet obserwator, a dowie się jedynie wnikliwy poszukiwacz. W ten sam sposób w heraldyce (dziedzina zajmująca się herbami) umieszcza się dewizę, czyli ogólną mądrość, sformułowaną najczęściej w języku łacińskim nawiązującą do ideologii rycerskiej, do której również nawiązywał Baden- Powell. Dewiza umieszczona na wstędze pod herbem stanowi jego "udostojnienie" czyli dodatkowy element świadczący o szczególnych zasługach lub zaszczytach jego posiadacza.
Pośrodku, ze wstęgi zwisa sznur z węzełkiem przypominający o codziennym dobrym uczynku wobec innych. A ponieważ do tego zobowiązuje przyrzeczenie skautowe, jeżeli jakiegoś dnia się tego obowiązku nie wypełni, następnego należy wykonać dwa. Albo i pięćdziesiąt. Jednak liczy się on tylko wtedy gdy nie otrzymuje się za niego nagrody.
Jak pewnie zauważyliście, zawołanie na wstędze sformułowanie jest w języku angielskim. Nie powinno to dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że na początku dwudziestego wieku imperium brytyjskie, a co za tym idzie, język angielski, panował jako urzędowy, na 1/4 powierzchni kontynentów i wśród 1/5 ogółu ludności. Co czyniło angielski dużo bardziej dostępny i powszechny, od elitarnej i zarezerwowanej dla nauki łaciny. Na tym B-P zależało szczególnie, chcąc uczynić skauting dostępnym dla wszystkich chłopców, niezależnie od klasy społecznej, z której pochodzili (w tym edukacji, jaką otrzymali, bądź nie otrzymali wcale). Jak również biorąc pod uwagę fakt, że młody Robert pasjonatem nauki szkolnej, do której zaliczały się nauki ścisłe i łacina, nigdy nie był. Co w żaden sposób nie ograniczało jego głodu wiedzy o otaczającym go świecie.
Za niewywiązanie się z powierzonego zadania bądź misji, delikwent tracił odznakę, jednocześnie, tracąc status pełnoprawnego skauta i tylko poprzez jakiś nadzwyczajny czyn mógł ową godność odzyskać.
Symboliki lilii francuskiej, fleur-de-lis Baden- Powell używał świadomie, na co wskazuje wypowiedź jego samego. Skauting od samego swojego początku nie ominęły zarzutów o militarny charakter ruchu, ponieważ jego przeciwnicy uważali, między innymi, specyficzny kształt za "grot włóczni, symbol bitwy i przelewu krwi". Naczelny skaut odrzucił te zarzuty w lakonicznym telegramie " Szpic to fleur-de-lis , lilia, symbol pokoju i czystości".
Trzy "płatki" odznaki mają przypominać o trzech częściach przyrzeczenia skautowego: służbie bogu i ojczyźnie, pomocy innym i życiu zgodnie z prawem skautowym. Podobną funkcję spełniają trzy palce w skautowym uścisku ręki i salucie.
Dwie pięcioramienne gwiazdy na skrajnych "płatkach" to "otwarte oczy" z odznaki "wiczkowej" pierwszego stopnia, reprezentowanej przez dwie gwiazdy otrzymywanej przed przejściem do grupy wiekowej skautów (12 do 17 lat). ("Wolf Cub"- wilczki, wilczęta, grupa wiekowa w organizacji skautowej od 8 do 11 lat, odpowiednik harcerskich zuchów).
Pod "lilijką" B-P umieścił wstęgę ze skautowskim zawołaniem " Be Prepered", "Bądź gotów", równoważnym z harcerskim zawołaniem "Czuwaj". Uważny obserwator zwróci również uwagę na to, że końce wstęgi podwijają się ku górze. Symbolizuje to uśmiech, który powinien być zawsze obecny na obliczu skauta, gdyż "Skaut śmieje się i pogwizduje niezależnie od okoliczności" czyli jest "zawsze pogodny".
Dodatkowo jest jeszcze rzecz, której nie zauważy nawet najuważniejszy nawet obserwator, a dowie się jedynie wnikliwy poszukiwacz. W ten sam sposób w heraldyce (dziedzina zajmująca się herbami) umieszcza się dewizę, czyli ogólną mądrość, sformułowaną najczęściej w języku łacińskim nawiązującą do ideologii rycerskiej, do której również nawiązywał Baden- Powell. Dewiza umieszczona na wstędze pod herbem stanowi jego "udostojnienie" czyli dodatkowy element świadczący o szczególnych zasługach lub zaszczytach jego posiadacza.
Pośrodku, ze wstęgi zwisa sznur z węzełkiem przypominający o codziennym dobrym uczynku wobec innych. A ponieważ do tego zobowiązuje przyrzeczenie skautowe, jeżeli jakiegoś dnia się tego obowiązku nie wypełni, następnego należy wykonać dwa. Albo i pięćdziesiąt. Jednak liczy się on tylko wtedy gdy nie otrzymuje się za niego nagrody.
Jak pewnie zauważyliście, zawołanie na wstędze sformułowanie jest w języku angielskim. Nie powinno to dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że na początku dwudziestego wieku imperium brytyjskie, a co za tym idzie, język angielski, panował jako urzędowy, na 1/4 powierzchni kontynentów i wśród 1/5 ogółu ludności. Co czyniło angielski dużo bardziej dostępny i powszechny, od elitarnej i zarezerwowanej dla nauki łaciny. Na tym B-P zależało szczególnie, chcąc uczynić skauting dostępnym dla wszystkich chłopców, niezależnie od klasy społecznej, z której pochodzili (w tym edukacji, jaką otrzymali, bądź nie otrzymali wcale). Jak również biorąc pod uwagę fakt, że młody Robert pasjonatem nauki szkolnej, do której zaliczały się nauki ścisłe i łacina, nigdy nie był. Co w żaden sposób nie ograniczało jego głodu wiedzy o otaczającym go świecie.
* Małkowski Andrzej. Scouting jako system wychowania młodzieży ...
Pisownia i interpunkcja cytatów oryginalna, znaki interpunkcyjne- błędy drukarskie, poprawki dla zachowania sensu naniosła autorka.
Pisownia i interpunkcja cytatów oryginalna, znaki interpunkcyjne- błędy drukarskie, poprawki dla zachowania sensu naniosła autorka.
Warstwa czwarta: Kierunek północ!
Jak już to zostało wspomniane wcześniej, odznaka skautowa ma swoje bezpośrednie źródło w symbolu kartograficznym. Pozwolę tu sobie skromnie przytoczyć anegdotę naczelnego skauta, gdyż on już wie najlepiej, co poeta miał na myśli.
Rys historyczny:
Rzecz związana jest z Karolem I Andegaweńskim (Z Bożej łaski królem Sycylii, Jerozolimy i Albanii, hrabią Prowansji, Forcalquier, Andegawenii i Maine, regentem Achai, zwierzchnikiem Tunisu, senatorem Rzymu), którego życie przypadło na większość wieku trzynastego. Jego osobistym symbolem była fleur-de-lis, lilia francuska, obecna na jego wszystkich herbach, a nawet monetach. Był najmłodszym synem Ludwika VIII, zwanego lwem, króla Francji (stąd lilia). Andegaweńczycy byli boczną linią francuskiej rodziny królewskiej, a należała do tej rodziny nasza wielce zasłużona królowa Jadwiga, ale to już w szóstym pokoleniu po Karolu, założycielu rodu, (ale to już dygresja narodowa).
Anegdota właściwa:
W czasie jego panowania (Karola, patrz powyżej), nawigator Flavio Gioja udoskonalił kompas marynarski, przekształcając go w praktyczny i wiarygodny instrument nawigacyjny. Na tarcza kompasu znajdowały się pierwsze litery oznaczające podstawowe kierunki świata. Po włosku północ znaczy "Tramontana." Zatem północ oznaczył jako "T". Aby przypodobać się królowi, połączył literę "T" z królewską fleur-de-lis. Od tego czasu kierunek północny jest powszechnie oznaczany na mapach, schematach i kompasach tym symbolem.
Koniec anegdoty.
Niestety w tym miejscu następuje bardzo głośny chichot historii i interpunkcji. Brzmi intrygująco? Już śpieszę z wyjaśnieniem.
Otóż, czego Badan- Powell nie mógł wiedzieć, Flavio Gioja nigdy nie istniał.
Flavio Gioja, jest sumą pomyłki interpunkcyjnej oraz kilku historyków, którzy pragnęli mieć rację. Otóż.
Kompas w Europie rozpowszechnili na przełomie XII i XIII wieku żeglarze z włoskiego miasta Amalfi w czasie swoich podróży po basenie Morza Śródziemnego przywożąc go z bliskiego wschodu. Gdzie najprawdopodobniej przywędrował z Chin. Bo jak wiadomo, kompas pochodzi z Chin.
Było to niewielkie pudełko z drewna bukszpanowego (gdyż jest to niezwykle twarde i wytrzymałe drewno) z ruchomą namagnesowaną igłą na tarczą z wyznaczonymi kierunkami świata i niewielką szybką w pokrywie.
W połowie XV wieku historyk Flavio Biondo opisał powstanie i udoskonalenie kompasu jako dzieło mieszkańców miasta Amalfi. Na początku wieku XVI filolog Giambattista Pio Bologna pragnąc zrelacjonować opis Flavio zamierzał napisać "W Amalfi w Kampanii użyteczność magnetytu odkryto, Flavio tako rzecze" ("Amalphi in Campania veterinary MAGNESITE usus inventus, Flavio dictur"). Niestety źle stawiając przecinek powstało zdanie w znaczeniu " W Amalfi w Kampanii użyteczność magnetytu odkrył Flavio, tako rzeczę" ("Amalphi in Campania veterinary MAGNESITE usus inventus Flavio, dictur"). I tak powstał Flavio twórca kompasu. Jeszcze mało skomplikowane? To jeszcze nie koniec. Ponieważ trudno o istnienie człowieka, którego nie było, jeszcze trudniej stwierdzić gdzie on się urodził. Dyskusja nad tym zagadnieniem trwała cały wiek XVI. U samego jego schyłku bądź samym początku wieku XVII inny historyk, Scipione Mazzella z Neapolu stwierdził w jednym ze swoich dzieł, że genialny wynalazca urodził się w Gioij mieście w Apulii. I tak powstał Flavio Gioij, twórca kompasu i inicjator umieszczenia na nim fleur-de-lis.
Na obronę Baden Powella, można właściwie powiedzieć jedno. Całe to piramidalne nieporozumienie wyszło na jaw dopiero w 2008 roku, a nieistniejący Flavio Gioij miał zaszczytne miejsce na pomniku w swoim "rodzinnym" mieście. I stoi tam po dziś dzień o ile go nie rozebrali. Doczekał się nawet imiennika pod postacią krateru na księżycu, ale tego to chyba nie rozbiorą.
Skąd zatem lilia na kompasie? Hmm. Dobre pytanie. Poza legendą o Flavio z Gioii pojawia się jeszcze jeden trop. W najstarszych notacjach kartograficznych północ oznaczana była literą T ze strzałką nad nią. Może strzałka pokazywała "górę mapy"? Pierwsze fleur-de-lis pojawiają się na portugalskich mapach w okresie Kolumba (wiek XV), chociaż na mapie z jego wyprawy jeszcze ich nie ma.
Można jedynie założyć, że w pewnym momencie pojawiła się tradycja oznaczania północy w ten sposób. Podobnie jak wschód był kiedyś oznaczany równoramiennym krzyżem, oznaczającym święte miasto Jerozolimę.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
http://www.thedump.scoutscan.com/yarns00-28.pdf
http://www.scoutmaster.ru/en/hist/pk_toad_lily_en.htm
http://aam.govst.edu/projects/tanstett/French%20timeline.htm
https://traveltoeat.com/tau-palace-reims-france/
https://www.reddit.com/r/heraldry/comments/2en2dv/the_ancient_coat_of_arms_of_france_according_to/
http://www.briantimms.fr/topics/fleurdelis.html
https://traveltoeat.com/wp-content/uploads/2014/03/wpid-Photo-2014032602534415.jpg
http://historicist.info/america/unclean.htm
http://boards.straightdope.com/sdmb/archive/index.php/t-47235.html
http://yvelines.scouts-europe.org/page/4/
https://www.google.pl/search?q=%27l%27Histoire+du+Fort+Roy+Clovis%27,&safe=active&es_sm=93&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0CAcQ_AUoAWoVChMIj5mVgI6MyAIVoSxyCh1ASgnQ&biw=1366&bih=599#imgrc=_
https://en.wikipedia.org/wiki/World_Scout_Emblem
http://www.thedump.scoutscan.com/varsityoflife.pdf
https://www.google.pl/search?q=Tramontana&safe=active&espv=2&biw=1366&bih=599&source=lnms&tbm=isch&sa=X&ved=0CAYQ_AUoAWoVChMIiqeOtYqQyAIVgo1yCh0H6QD8#safe=active&tbm=isch&q=Tramontana+fleur
https://www.preceden.com/timelines/70571-cartography--an-overview
Bibliografia
Warstwa pierwsza:
Warstwa druga:
Małkowski Andrzej. Scouting jako system wychowania młodzieży na podstawie dzieła Gienerała Baden – Powella przedstawił Andrzej Małkowski członek grona nauczycielskiego Sokoła-Macierzy. Związek polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich Lwów 1911. przedruk Zespół redakcyjny „Synogalica” phm. Robert Kędziora. Tarnobrzeg 2003.
Warstwa trzecia: Skauting
Baden-Powell Robert Lord of Gilwell. Aids to Scoutmastership A Guidebook For Scoutmasters on The Theory of Scout Training. 1920. http://www.thedump.scoutscan.com/a2sm.pdf [12.10.15]
Baden-Powell Robert Lord of Gilwell. Lessons from the 'varsity of life. Pierwsze wydanie Pearson Londyn 1933. http://www.thedump.scoutscan.com/varsityoflife.pdf [23.09.15]
Małkowski, Andrzej. Jak Skauci Pracują. G. Gebethner i ska. Kraków. 1914
Małkowski Andrzej. Scouting jako system wychowania młodzieży na podstawie dzieła Gienerała Baden – Powella przedstawił Andrzej Małkowski członek grona nauczycielskiego Sokoła-Macierzy. Związek polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich Lwów 1911. przedruk Zespół redakcyjny „Synogalica” phm. Robert Kędziora. Tarnobrzeg 2003.
http://www.pinetreeweb.com/bp-varsity10-1.htm [23.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Dewiza_herbowa [23.09.15]
Baden-Powell Robert Lord of Gilwell. Lessons from the 'varsity of life. Pierwsze wydanie Pearson Londyn 1933. http://www.thedump.scoutscan.com/varsityoflife.pdf [23.09.15]
Małkowski, Andrzej. Jak Skauci Pracują. G. Gebethner i ska. Kraków. 1914
Małkowski Andrzej. Scouting jako system wychowania młodzieży na podstawie dzieła Gienerała Baden – Powella przedstawił Andrzej Małkowski członek grona nauczycielskiego Sokoła-Macierzy. Związek polskich gimnastycznych Towarzystw sokolich Lwów 1911. przedruk Zespół redakcyjny „Synogalica” phm. Robert Kędziora. Tarnobrzeg 2003.
http://www.pinetreeweb.com/bp-varsity10-1.htm [23.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Dewiza_herbowa [23.09.15]
Warstwa czwarta: Kurs na północ
Baden-Powell Robert Lord of Gilwell. Lessons from the 'varsity of life. Pierwsze wydanie Pearson Londyn 1933. http://www.thedump.scoutscan.com/varsityoflife.pdf [23.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Lilijka [23.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_I_Andegawe%C5%84ski [23.09.15]
http://www.naplesldm.com/mazzella.html [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Flavio_Biondo [23.09.15]
http://drzewa.nk4.netmark.pl/atlas/bukszpan/bukszpan_wieczniezielony/bukszpan_wieczniezielony.php [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Amalfi [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Flavio_Gioja [23.09.15]
http://www.sacred-texts.com/etc/mco/ml04.htm [24.09.15]
http://platial.typepad.com/news/2006/08/fleurdelys_and_.html [24.09.15]
http://www.gisnet.com/notebook/comprose.php [24.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Compass#History [24.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Wind_rose#History [24.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Lilijka [23.09.15]
https://pl.wikipedia.org/wiki/Karol_I_Andegawe%C5%84ski [23.09.15]
http://www.naplesldm.com/mazzella.html [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Flavio_Biondo [23.09.15]
http://drzewa.nk4.netmark.pl/atlas/bukszpan/bukszpan_wieczniezielony/bukszpan_wieczniezielony.php [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Amalfi [23.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Flavio_Gioja [23.09.15]
http://www.sacred-texts.com/etc/mco/ml04.htm [24.09.15]
http://platial.typepad.com/news/2006/08/fleurdelys_and_.html [24.09.15]
http://www.gisnet.com/notebook/comprose.php [24.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Compass#History [24.09.15]
https://en.wikipedia.org/wiki/Wind_rose#History [24.09.15]
Heraldyczna
Fleur-de-lis
http://www.heraldica.org/topics/fdl.htm
http://www.britannica.com/topic/fleur-de-lis
https://fleurdorleans.com/catalog/thehistory.php
http://www.baronage.co.uk/bphtm-02/moa-15.html
http://portalwiedzy.onet.pl/45559,,,,lilia_heraldyczna,haslo.html
http://encyklopedia.pwn.pl/haslo/lilie-francuskie;3932597.html
?
http://www.mushroomstone.com/fleurdelisorigin.htm
